TheSikhs.org


Lachhman Dingh Gill


lCmx isMG ig`l

 lCmx isMG ig`l (1917 – 26.4.1969) dw jnm izlHw mogw dy ipMf cUhVc`k ivc hoieAw sI[ jvwn hox ’qy aus ny TykydwrI dw pySw Apxw ilAw sI[ ies dy nwl-nwl hI auh is`K isAwsq ivc vI idlcspI ilAw krdw sI[ sMn 1960 ivc auh SRomxI AkwlI dl dI AYZzYkivt dw mYNbr bx igAw sI[ jnvrI 1960 ivc auh gurduAwrw pRbMDk kmytI dw mYNbr cuixAw igAw sI[ sMn 1960 ivc jdoN pMjwbI sUbw morcw cl rihw sI qw auh &qh isMG (sMq) gMgwngr dw bhuq nzdIkI bx igAw sI[ Agsq 1960 ivc mwstr qwrw isMG ny pMjwbI sUbw bxwaux vwsqy mrn vrq r`iKAw Aqy pRx pUrw kIqy ibnw qoV id`qw qW Bwrq dy pRDwn mMqrI jvwhr lwlw nihrU Aqy pMjwb dy muK mMqrI pRqwp isMG kYroN dI ^u&IAw mdd nwl &qh isMG grup ny mwstr qwrw isMG nUM isAwsq ivcoN bwhr k`Fx dI muihMm clweI[ ies muihMm ivc muK rol lCmx isMG ig`L, jIvn isMG aumrwnMgl, gurcrn isMG tOhVw Awid dw sI[ ies dy bwvjUd 30 nvMbr 1961 dy idn mwstr qwrw isMG nUM SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI dw pRDwn cux ilAw igAw Aqy lCmx isMG ig`l jnrl sk`qr bx igAw[ BwvyN ieh jwpdw sI ik AkwlI dl dI &ut iek vwr qW ^qm ho cukI hY, pr AMdroN AMdrI ieh BK rhI sI[ jIvn isMG aumrwnMgl Aqy lCmx isMG ny mwstr qwrw isMG dy i^lw& doS lwauxy SurU kr id`qy sn[ijs kwrn mwstr qwrw isµG ny 3 julweI 1962 ƒ aumrwnµgl qy 5 julweI ƒ lCmx isµG ig`l ƒ muA`ql kr id`qw[ aus ny 16 julweI 1962 ƒ dl dI mIitµg sd leI[ ies ivc aumrwnµgl Aqy lCmx isµG ig`l ƒ k`Fx leI mqw pyS hoieAw[ AkwlI dl dI vrikµg kmytI ny ieh mqw Pqih isµG dI mOjUdgI ivc pws kIqw sI[ Agly idn Pqih isµG ny ienHW dohW ƒ dl coN k`Fy jwx i^lw& ibAwn dy id`qw qy nwl hI 22 julweI ƒ mu`lWpur ivc iek knvYnSn s`d leI[ 22 julweI 1962 ƒ mwstr qwrw isµG dy mu^wil&W dI ieh knvYnSn mu`lWpur ivc hoeI[ ies dI pRDwngI Pqih isµG ny kIqI[ ies knvYnSn nwl AkwlI dl dy do tukVy ho gey[ ies mOky ’qy SRomxI kmytI dy 155 ivcoN 78 mYNbr Aqy 19 ivcoN 8 AYm.AYl.ey. hwzr sn[ ies knvYnSn ivc l`gy iek vKry tYNˆt Aµdr Pqih isµG Aqy aUDm isµG nwgoky (hwlW ik auh kWgrs pwrtI dw AwgU sI) dovyN bYTy sn Aqy mYbrW qoN shuµAW cukvw rhy sn ik mYN Pqih isµG dw hukm mµnWgw[ jvwhr lwl nihrU dy sYktrI bI.AYn. milk muqæwibkæ “pRqwp isµG kYroN ny Pqih isµG dI pUrI-pUrI mdd kIqI sI[”

     ies mgroN Pqih isµµG gurp dy SRomxI kmytI dy 15 mYNbrW ny ikrpwl isµG Syryvwlw dy i^lw& byivswhI dy mqy dw noits dy id`qw[ Syrvwlw ny 2 AkqUbr ƒ SRomxI kmytI dw iejlws s`d ilAw[ pRqwp isµG kYroN, lCmx isµG ig`l, hrcrn isµG huifAwrw Aqy Pqih isµG ny Awpxw pUrw zor lw id`qw[SRomxI gurduAwrw pRbµDk kmytI dy pRDwn ikrpwl isµG Syryvwlw dy ivruD byivswhI dw mqw 72 dy mukwbly 76 votW nwl pws ho igAw[ hux cMnx isMG SRomxI gurduAwrw pRbµDk kmytI dw pRDwn bx igAw[ ies qrHW &qih isµG ƒ gurduAwirAW dI qæwkæq pUrI qrHW iml geI[ iqMn swl mgroN, 17 jnvrI 1965 ƒ nvIAW gurduAwrw coxW hoeIAW[ ijs ivc Pqih isµG dy AkwlI dl ƒ qgVI ij`q imlI[

     pMjwbI sUbw bxn qoN iqMn mhIny mgroN &rvrI 1967 ivc AsYNblI qy pwrlImYNt dIAW  coxW hoeIAW sn[24 &rvrI 1967 ƒ swrIAW 104 sItW dy nqIjy inkl Awey[ pMjwb ivc pol hoeIAW votW ivcoN AkwlI dl (dovyN) ny 24.69% Aqy kWgrs ny 37.46% votW hwisl kIqIAW qy kWgrs dy 48, AkwlI dl 26 (Pqih isµG 24, mwstr 2), sI. pI. AweI. 5, sI. pI. AYm. 3, jnsµG  9, pI. AYs. pI. 1, AYs. AYs. pI 3 qy Awzwd 9 kwmXwb hoey[ lok sBw vwsqy 9 kWgrs, 1 jnsµG (hux BwrqI jnqw pwrtI) qy 3 Pqih isµG AkwlI dl dy auNmIdvwr ij`qy sn[ cµfIgVH dI lok sBw dI sIt jnsµG ny ij`qI sI[

     24 &rvrI ƒ AkwlI (dovyN), jnsµG, kimaUinst (dovyN) Aqy kuJ Awzwd aumIdvwrW ny iml ky sWJw morcw bxw ilAw ijs ivc 53 mYNbr ho gey[ ienHW ny gurnwm isµG ƒ lIfr cux ilAw[ auDr igAwn isµG rwVyvwlw ƒ kWgrs AsYNblI pwrtI dw lIfr cuixAw igAw[ pr kWgrs iek vI AYm.AYl.ey. ƒ qoV nw skI[ A^Ir 8 mwrc 1967 ƒ pµjwb ivc AkwlI dl dI AgvweI ivc sWJy morcy dI vzwrq kwiem ho geI[ gurnwm isµG vzwrq ivc lCmx isµG ig`l, rijµdr isµG spYro, fwktr bldyv pRkwS, ipAwrw rwm DYnovwlI pihly vzIr bxy[

     13 Agsq 1967 ƒ lCmx isµG ig`l ny AYlwn kIqw sI ik Agly sYSn ivc pµjwbI ƒ d&qrI bolI bxwaux sbµDI ibl pyS hovygw[ 4 nvµbr 1967 ƒ lCmx isµG ny iPr AYlwn kIqw ik pihlI jnvrI 1968 qk pµjwb pUrI qrHW srkwrI p`Dr ’qy lwgU kr id`qI jwvygI[ jnsµG pwrtI ies g`l dI mu^wl^q kr rhI sI[ iesy qrHW Pqih isµG ny vI sI.pI.AweI. dI AwgU ibmlw fWg ivruD iek ibAwn id`qw Aqy AkwlIAW qy kimaUinstW ivc KVk peI[ qIjy pwsy lCmx isµG ig`l kwrn hI Pqih isµG dw AkwlI dl bixAw sI pr gurnwm isµG, lCmx isµG ig`l dIAW g`lW mµnx leI iqAwr nhIN sI huµdw[ A^Ir auh (ig`l) 16 mYNbrW nUM nwl lY ky ‘jnqw pwrtI’ bx leI Aqy Pqih isMG qoN bwgI ho igAw[ ies nwl sWJy morcy dI srkwr Gt igxqI ivc ho geI[ 22 nvµbr ƒ sWJy morcy dI srkwr ny AsqI&w dy id`qw[ auDr kWgrs ny lCmx isµG dI ihmwieq krn dw AYlwn kr id`qw[

     TIk iesy idn (22 nvµbr 1967 ƒ) mwstr qwrw isµG, ijs ny 42 swl qk is`K isAwsqW ’qy rwj kIqw sI, sdw leI qur igAw[mwstr qwrw isµG dy cly jwx nwl lCmx isµG igl ƒ BwvyN pUrw &wiedw nw ho sikAw pr iPr vI auh vzwrq bnwaux ivc kwmXwb ho igAw[ ig`l ny 25 nvµbr 1967 dy idn cI& minstr vjoN hl& lY ilAw[

     ig`l srkwr ny pihlw kµm ieh kIqw ik pµjwbI ƒ sk`qryq p`Dr qk lwgU krn dw AYlwn kr id`qw[ auDr ig`l ny SRomxI kmytI dI pRDwngI qoN cµnx isµG ƒ lwhux dw pRogrwm vI bxw ilAw[ 3 dsµbr 1967 ƒ mwstr qwrw isMG dy Bog ’qy kµpnI bwg AµimRqsr ivc ig`l ny AkwlI dl (mwstr) nwl “tu`tI gµFx” dw AYlwn kIqw[ 27 dsµbr 1967 ƒ srkwr v`loN kVwh pRSwd dIAW jwhlI prcIAW dy skYNfl dy sbµD iv`c cµnx isµG dy vwrµt igR&qwrI jwrI kr id`qy gey[ ies skYNfl ivc Pqih isµG AkwlI dl dy hor vI keI AwgUAW dy vwrµt igR&qwrI jwrI kIqy gey sn[ ig`l srkwr ny 13 dsµbr 1967 ƒ kwlj tIcrW ƒ XUnIvristI grWts kimSn vwly gryf dyx dw AYlwn kr id`qw[ Xwin isr& iek mhIny ivc hI ig`l srkwr ny bVy Aihm AYkSn kr id`qy sn[

     19 dsµbr ƒ pµjwb AsYNblI ny pµjwbI zbwn bwry ib`l pws kr id`qw[ ies muqæwibkæ pµjwb ivc sk`qryq p`Dr qk pµjwbI lwgU kIqI jwxI sI[ 29 dsµbr 1967 ƒ gvrnr pwvqy ny bolI ib`l ’qy dsq^q kr id`qy[ ies hyT 14 jnvrI 1968 qoN izlw p`Dr ’qy Aqy 13 ApRYl qoN sk`qryq p`Dr qk pµjwbI lwgU kIqI jwxI sI[ iek srkwrI smwgm kr ky lCmx isµG ny 13 jnvrI 1968 qoN pµjwbI ƒ izlw p`Dr qy lwgU kr id`qw[ pMjwb dI qvwrI^ ivc isr& ieko-iek lCmx isMG ig`l hI hY ijs ny kWgrsI votW nUM pMjwb jW is`K pMQ dy &wiedy vwsqy vrq ilAw sI[

     auDr 21 jnvrI 1968 ƒ Pqih isµG DVy qy aus dy ihmwieqIAW v`loN lCmx isµG ig`l ivruD cµfIgVH ’c jlUs kiFAw igAw ijhVw 3 mIl lµmw sI[ jlUs ny gvrnr ƒ mYmorMfm id`qw Aqy ig`l vzwrq ƒ brqr& krn dI mµg kIqI[

     12 &rvrI 1968 ƒ SRomxI kmytI dw bjt smwgm hoxw sI[ ies ivc ig`l ny cµnx isµG ƒ lwhux dw pRogrwm bxw ilAw[ AkwlI dl (mwstr) qy huifAwrw DVy dI mdd nwl lCmx isµG ny koiSSW SurU kr id`qIAW[ auDr cµnx isµG ny SRomxI kmytI dI mIitµg qyjw isµG smuµdrI hwl dI bjwey Akwl q^q ’qy bulw leI qy ies dy nwl hI SRomxI kmytI  dy iek sO mYNbr drbwr swihb ivc iekTy kr ley qW jo ig`l dI aunHW qk phuMc hI nw ho sky[ lCmx isµG ig`l ny AµimRqsr dy iek j`j qoN Akwl q^q ’qy mIitµg rokx leI styA hwisl kr ilAw pr ieh styA hweI kort ny qoV id`qw[ ies leI 12 &rvrI ƒ ieh mukwblw ruk igAw[ Akwl buMgw ’qy 155 ’coN 108 mYNbr hwzr hoey qy bjt iek rwey nwl pws ho igAw[ ies qoN bwAd pµjwb dw swrw iDAwn pµjwb dy srkwrI bjt vl clw igAw[ 

    23 &rvrI ƒ gvrnr dy lYkcr ’qy swrw sWJw morcw vwk AwaUt kr igAw pr 29 &rvrI ƒ gvrnr dI qkrIr ’qy SukrIey dw mqw pws ho igAw[ 6 mwrc ƒ spIkr dy i^lw& byivswhI dy do mqy pyS hoey[ Agly idn 7 mwrc ƒ gurnwm isµG ny puAwieµt Aw& Awrfr auTwieAw ik dovyN mqy glq pyS hoey hn[ ies mOky ’qy dohW iDrW vloN AsYNblI ivc JgVw SurU ho igAw[ ies dw &wiedw auTWidAW spIkr joigµdr isµG mwn ny pµjwb AsYNblI do mhIinAW leI auTw id`qI[ keI pwisAW qoN ies dI inµdw hoeI[ gvrnr ny AsYNblI ƒ 18 mwrc dy idn iPr s`d ilAw[ spIkr ny sYSn SurU huµidAW hI bYTk ^qm krn dw AYlwn kr ky sIt ^wlI kr id`qI[ swrw skqryq stw& vI clw igAw pr iPr vwps Aw igAw Aqy ifptI spIkr ny kwrvweI SurU kr id`qI[ rOly-gOly ivc bjt dIAW splImYNtrI m`dW pws kr id`qIAW geIAW[ iPr kONsl ny vI ieh ib`l pws kr id`qw[ 20 mwrc ƒ AsYNblI ƒ iPr auTw id`qw igAw[ pµjwb hweI kort qy iPr suprIm kort ivc spIkr, AwrfInYNs, sdn, ifptI spIkr dIAW qæwkæqW vgYrw bwry kys hoey pr A^Ir pµjwb srkwr dw bcwA ho igAw[

     pihlI ApRYl 1968 ƒ ibSµbr nwQ m`kV ny bolI dy svwl ’qy ig`l dI jnqw pwrtI qoN AsqI&w dy id`qw[ ies AsqI&y dy bwvjUd ig`l srkwr ƒ koeI &rk nw ipAw[ 13 ApRYl 1968 qoN pµjwbI skqryq p`Dr qk lwgU kr id`qI geI[ m`kV dy AsqI&y dy bwvjUd, ig`l ny 69 AYm.AYl.eyz.  dI ihmwieq dw dwAvw kIqw[ iesy qrHW kONsl dy 39 mYNbrW ’coN 22 mYˆbrW dI ihmwieq dw dwAvw vI kIqw[

      29 ApRYl 1968 ƒ AkwlI dl (mwstr) ny cµfIgVH vwsqy morcy dw AYlwn kr id`qw[ aunHW ny ieµdrw dI ivcolgI dI mu^wl&q vI kIqI[ cµfIgVH vwsqy AkwlI dl (mwstr) ny 16 jUn 1968 ƒ cµfIgVH ivKy iek BwrI jlUs kiFAw ijs ivc l`KW AwdmIAW qy AOrqW ny ih`sw ilAw[ ies dI AgvweI mwstr qwrw isµG dI qsvIr ny kIqI[ 9 jUn 1968 ƒ id`lI ivc srb pwrtIz knvYnSn hoeI ijs ivc AkwlI, kimaUinst, kWgrs, AYs.AYs.pI., pI.AYs.pI., rIpblIkn pwrtI, SRomxI kmytI dy numwieµdy qy hor keI is`K AwgU phuµcy[ knvYnSn ny nwnkwxw swihb ƒ vYtIkn styts dyx dI mµg kIqI[

18 jUn 1968 ƒ cMfIgVH ivc knvYnSn hoeI ijs ny cµfIgVH pµjwb ƒ dyx dI mµg kIqI[ ies ivc lCmx isµG ig`l, huifAwrw, mhwrwjw pitAwlw, igAwnI BUipµdr isµG, Amr isµG dusWJ, kWgrsI AYm.AYl.eyz., kimaUinst vZYrw Swiml hoey[ pr pµjwb dIAW bwkI mu^wil& pwrtIAW Aqy rwVyvwlw vgYrw Swiml nw hoey[

     kWgrs v`loN lCmx isMG ig`l dw swQ C`fxw: ies qoN CyqI bwAd hI pµjwb kWgrs ivc lCmx isµG dI ihmwieq sbµDI do DVy bx gey[ 20 jUn ƒ igAwn isµG rwVyvwlw ny pihlI vwr ig`l dI mu^wl&q kIqI[ 4 julweI 1968 ƒ gurnwm isµG ny ig`l dy i^lw& iek mYmorµfm rwStrpqI ƒ id`qw[ pr 31 julweI ƒ hI hom minstr cvwn ny ibAwn id`qw ik lCmx isµG ig`l i^lw& koeI prImw &ysweI kys nhIN bxdw[ ies dy bwvjUd 12 Agsq ƒ kWgrs dy sYNtrl pwrlImYNtrI borf ny ig`l dI ihmwieq vwps lYx dw &Yslw kr ilAw Aqy 20 Agsq 1968 ƒ ies bwry AYlwn vI kr id`qw[ ies ’qy 21 Agsq ƒ lCmx isµG ig`l dI (272 idn dI) vzwrq ny AsqI&w dy id`qw[ 23 Agsq ƒ pµjwb ivc gvrnrI rwj lwgU kr id`qw igAw[

     ies qrHW pµjwbI sUbw bnx mgroN qIjI vzwrq vI ^qm ho geI[ pihlI vzwrq-gurmuK isµG musw&r dI (1 nvµbr 1966 qoN 1967 dIAW coxW qk) Aqy dUjI-gurnwm isµG dI (8 mwrc 1967 qoN 22 nvµbr 1967 qk) Aqy qIjI lCmx ig`l dI (25 nvµbr 1967 qoN 21 Agsq 1968 qk)[ ies ivc cwr mhIny kWgrs, 8 mhIny 14 idn gurnwm isµG Aqy 8 mhIny 26 idn lCmx isµG ig`l dI vzwrq rhI[ 23 Agsq 1968 qoN bwAd pµjwb ivc iek vwr iPr gvrnrI rwj ho igAw[

     hux Pyr dohW AkwlI dlW dw eykw ho igAw[ ies nwl Aw rhIAW coxW ivc v`fI kwmXwbI dI Aws b`J geI[ dohW AkwlI dlW dI eykqw mgroN dl dw jnsµG nwl gTjoV vI ho igAw[ dohW ny rl ky 1969 dIAW AsYNblI coxW lVn dw &Yslw kIqw[ ies vyly pµjwb dw mwhOl jnsµG Aqy AkwlI dl dy iek`Ty hox vwlw nhIN sI qy ihµdU votr AkwlI dl ƒ vot dyx leI iqAwr nhIN sn[ auDr is`KW dI kw&I igxqI vI jnsµG ƒ votW dyx vwsqy jW imlvrqx dyx vwsqy iqAwr nhIN sI[ pr iPr vI dohW pwrtIAW ny coxW iek`Ty ho ky lVIAW[ coxW ivc sWJy AkwlI dl ƒ BwrI ij`q hwisl hoeI[ AkwlI dl ƒ 104 ivcoN 43 sItW imlIAW[ jnsµG ny 8, kWgrs ny 38, kimaUinstW (dovyN) ny 5, soSilstW ny 2, pI.AYs.pI. ny 1, suqµqr 1 sItW leIAW[ lCmx isMG ig`l sxy 4 Azwd vI ij`qy[ AkwlI-jnsµG morcy dy sWJy mYNbr 51 bxdy sn[ ies qrHW iek sB qoN v`fI pwrtI bx jwx kr ky gvrnr ny gurnwm isµG dI vzwrq dy 5 mYNbrW ƒ shuµ cukweI[

gurnwm isµG vzwrq ny pihly idn qoN hI Awpxy duSmxW ƒ szw dyx dI pwlsI muqæwibkæ kµm SurU kIqw (fI.sI. pwvqy, mweI fyAz AYz gvrnr)[ ies pwsy v`l pihlw AYkSn sI 47 imaUNspl kmytIAW dIAW, 23 mwrc 1969 ƒ hox vwlIAW coxW mulqvI krnw[ gurnwm isµG cwhuµdw sI ik SihrW ivc jnsµG ƒ kuJ &wiedw phuµcwieAw jw sky[ ieµ\ hI 13 mwrc ƒ cµfIgVH hvweI A`fy ’qy auqridAW hI swbk cI& minstr lCmx isµG ig`l ƒ igR&qwr kr ilAw igAw[ ieh vI iek bdlw-laU kwrvweI sI[

     gurnwm isµG ny pµjwb kONsl qoVn dw vI pRogrwm bxw ilAw[ gurnwm isµG aumrwnµgl qoN qµg Aw cu`ikAw sI[ kONsl dw mYNbr hox kr ky hI aumrwnMgl vzIrI dw auNmIdvwr sI[ ies hwlq ivc gurnwm isµG ƒ kONsl qoVnw hI sB qoN cµgw hiQAwr jwipAw[ pr dUjy pwsy sohx isµG bwsI qy ikRSn lwl (jnsµG) vI kONsl dy mYNbr sn[ ies kr ky keI pwisAW qoN ies dI mu^wl&q vI ho rhI sI[ Pqih isµG vI kONsl ƒ qoVn dy i^lw& sI[ pr &Yslw ho cu`ikAw hox kwrn &rµt ies dI mu^wl&q nhIN kr skdw sI[ ijs idn ieh ib`l AsYNblI ivc pyS hoieAw kWgrs pwrtI vwk AwaUt kr geI Aqy bwkI hwzr 67 mYNbrW ny ieh ib`l iek-rwey nwl pws kr id`qw[

     ienHW idnW ivc lCmx isµG ig`l ny iek vwr Pyr gurnwm isµG srkwr qoVn dw mnsUbw bxwieAw[ pr lCmx isµG ig`l ƒ 26 ApRYl dy idn cµfIgVH ivKy idl dw jwn-lyvw dOrw ipAw ijs nwl aus dI mOq ho geI.