Greatest Traitor of the Sikhs

is`K pMQ dw sB qoNN v`fw Zdwr kOx?

is`K pMQ nUM kuJ bMidAW ny bhuq nukswn phuMcwieAw hY[ pr kuJ bMidAW ny qW ies dw Gwx krn ivc duSmxW qoN vI vD rol Adw kIqw hY[is`K qvwrI^ ivc keI bMdy Aijhy hn ijnHW nUM Zdwr kihxw Zdwr l&z dI, Aqy ZlIz kihxw ZlIz l&z dI vI byiezqI hY[ ZdwrW qy ZlIz bMidAW ivcoN ijhVw isrmOr GtIAw ho inbVdw hY aus nUM gurbwxI ivc „ivStw dw kIVw‟ kih ky „invwijAw‟ igAw hY[

kuJ ADpVH is`K ilKwrI ieh ilK dyNdy hn ik mhwrwjw rxjIq isMG dw rwj (Kwlsw rwj nhIN) lwl isMG, qyjw isMG, gulwb isMG, hIrw isMG fogry vZYrw ny guAwieAw sI[ ieh Boly ienHW nUM is`K mMn lYNdy hn[ pihly do brylI dy imsrw bRwhmx sn qy bwkI dy iqMNn imlI julI nsl dy fogry rwjpUq sn; ieh pMjy ihMdU sn qy ienHW nUM is`K ZdwrW ivc Swiml krn dw koeI quk nhIN bxdw[ (iek iKAwl rhy ik rxjIq isMG dy bhuq swry pMjwbI ihMdU Aihlkwr vI sn; iksy vI pMjwbI ihMdU ny rxjIq isMG nwl ZdwrI nhIN kIqI; Zdwr isr& jMmU Aqy XU.pI. dy fogry qy bRwhmx hI sn)[

is`KW dy Gr ivc jMm ky is`KI nwl DRoh kmwaux vwilAW ivc sB qoN pihlw Aihm nW Kym isMG bydI dw hY, ijs ny 1873 qoN 1904 qk is`KI dw nukswn krn ivc keI ksr nhIN C`fI sI[ (auN\ auh gurU nwnk swihb dy ibMdI ^wndwn ivcoN sI)[ Kym isMG (aus dy cyly Avqwr isMG vhIirAw Aqy rwjw ibkrmw isMG &rIdkot) ny isMG sBw lihr dIAW jVHW ivc rj ky qyl id`qw[ aus ny is`KI dw inAwrwpx dI lihr nUM ihMdU swibq krn vwsqy hr hrbw vriqAw[isMG sBw lihr dy AwgUAW pRo gurmuK isMG qy igAwnI id`q isMG nUM aus ny kdy vI Awrwm nwl kMm krn nw id`qw qy jgh jgh roVy Atkwey, aunHW dw ivroD kIqw, zlIl kIqw qy AdwlqW ivc vI GsIitAw[ aus ny hI 1898 ivc „hm ihMdU hY‟ ikqwbcw ilKvw ky BweI kwnH isMG nwBw nUM „hm ihMdU nhIN‟ (1899) ilKx „qy mjbUr kIqw sI[ A`j is`K pMQ Kym isMG nUM bydI nhIN blik „bydIn‟ kih ky Xwd krdw hY[ aus mgroN AMgryzW ny bwbw rwm isMG kUkw dy Brw dI AOlwd nUM is`KW ivc nvW gurU KVw krn vwsqy vriqAw[ aus ny audwsI, inrmly mhMqW nwl rl ky nvIN g`dI kwiem krn dI swizS nUM srAMjwm kIqw[ pr is`KW ny 11vW gurU vwly &rwf nUM r`d kr id`qw[ A`j vI kUikAW (AKOqI nwmDwrIAW) dI igxqI isr& hzwrW ivc hY ; koeI vI s`cw is`K aunHW ivc Swiml hox vwsqy iqAwr nhIN hY; qy is`K aunHW nUM ipRQI cMd mIxw dy brwbr rKdy hn[

1927 qoN 1947 qk is`K isAwsq ivc sB qoN GtIAw rol Adw krn vwly, is`KW dy Gr ivc jMmy bMidAW ivc srdUl isMG kvISr, Amr isMG Syry pMjwb, gurmuK isMG muswi&r, guridAwl isMG iF`loN vrgy sn (qy dUjI kqwr ivc drSn isMG PyrUmwn, Amr isMG Jbwl, aUDm isMG qy mohn isMG nwgoky, eISr isMG mJYl, nwrwiex isMG SwhbwzpurI vI), ijhVy mohn dws krm cMd gWDI nUM Awpxw bwp qy „gurU‟ mMndy sn[ ieh swry AkwlI dl dI hr pMQk mMg Aqy is`K isAwsI muihMm dw r`jvW ivroD krdy sn[ Awzwd is`K mulk (is`K styt/ Kwilsqwn) nw bx skx dw kwrn isr& ieh lok sn (1947 qoN mgro, Awpxw gunwh Cupwaux vwsqy,N aultw ienHW ny „is`K stys‟ dy ihmwieqIAW mwstr qwrw isMG qy bldyv isMG nUM „Zdwr‟ kih ky bdnwm kIqw)[

1947 qoN 1964 qk is`KI Aqy pMjwb dw sB qoN vD nukswn pRqwp isMG kyroN ny kIqw[ AkwlI dl Aqy mwstr qwrw isMG nwl byv&weI igAwnI krqwr isMG, igAwn isMG rwVyvwlw qy hukm isMG ny vI kIqI sI, pr auh Zdwr nhIN sn[ ieh pwp isr& pRqwp isMG kyroN ny hI kIqw sI[ aus ny cI& minstr bxn Aqy kwiem rihx vwsqy vwr-vwr is`KW Aqy pMjwb sUby nwl Droh kmwieAw[ ieh pRqwp isMG kyroN hI sI ijs ny rwijsQwn nUM pwxI dyx vwsqy BwKVw nihr bxw ky id`qI Aqy ArbW-KrbW rupY dw pwxI mu&q id`qw[ aus dw ieh ieko pwp hI aus nUM pMjwb dw mhW Zdwr grdwnn vwsqy bhuq hY[ aus ny pMjwb vwsqy kdy kuJ nhIN sI mMigAw; aus dI hkUmq ivc pMjwb ivc nw ieMfstrI AweI, nw koeI vDIAw ieMstIicaUt AweI, nw mwlI mdd hI imlI[

iPr ieh kYroN hI sI ijs ny 4 julweI 1955 dy idn drbwr swihb „qy hmlw krn vwsqy cI& minstr BIm sYn s`cr Aqy fI.AweI.jI ASvnI kumwr Srmw nUM aukswieAw sI[ aus ny hI 9 AkqUbr 1960 dy idn biTMfw jylH ivc qy 10 AkqUbr dy idn pitAwlw ivc golIAW clw ky is`K ShId kIqy sn[ aus ny pMjwbI sUbw lihr vyly is`KW Aqy aunHW dy prvwrW „qy zulm dw jo dOr clwieAw auh zkrIAw qy mIr mMnU vrgw hI sI[ is`KW ivc j`tvwd (Aqy j`t bnwm ZYr j`t) dw svwl vI aus ny hI KVw kIqw qy 1962 ivc AkwlI dl ivc Put vI puAweI sI[ aus ny ies swrw kuJ isr& cI& minstrI vwsqy kIqw sI[ nihrU dI mOq (27 meI 1964) ip`CoN kYroN nUM g`dI CfxI peI (14 jUn 1964 nUM) qy ies qoN swFy 7 mhIny mgroN 6 &rvrI 1965 dy idn aus dw kql vI ho igAw[

kYroN qoN mgroN drbwrw isMG, zYl isMG, guridAwl isMG iF`loN qy bUtw isMG ny is`K ihqW nwl r`j ky ZdwrI kIqI[ aunHW ny kYroN dIAW pweIAW iprqW „qy pihrw dyNidAW is`KI Aqy pMjwb dw nukswn krn ivc idn rwq iek krI r`iKAw[ aunHW ny Awpxw dIn-E-eImwn ieMdrw gWDI nUM Arpx kIqw hoieAw sI[ aunHW dw ieko iek inSwnw vzwrq sI; Aqy ies vwsqy pMjwb, pMQ, is`KI, eImwn sB vycx vwsqy iqAwr rihMdy sn[ drbwrw isMG ny pMjwb dy pwxIAW dy msly „qy jo ZdwrI kIqI auh qvwrI^ ivc sdw kwly hr&W ivc ilKI rhygI[ guridAwl isMG iF`loN qy bUtw isMG qW ieMdrw gWDI dy zr^rId ZulwmW vrgy sn[ lwlc dw in`kw ijhw tu`kr pw ky aunHW qoN jdoN mrzI is`KW dy i^lw& „BaUN BaUN‟ qk vI krvweI jw skdI sI[

zYl isMG ny qW ZdwrI dw isKr lY AWdw[ ieMdrw gWDI dw „ju`qI brdwr‟ bx ky aus ny 4 jUn 1984 dy idn drbwr swihb „qy hmlw krn vwly hukm „qy dsq^q kIqy[ aus dw ieh kihxw ik aus ny dsq^q nhIN kIqy sn, DoKw hY, ikauNik aus ny qW ies hmly ivc rol Adw krn vwly &OjIAW nUM mgroN qmZy vI id`qy sn qy tIvI „qy bolidAW ies hmly nUM bhuq-bhuq zrUrI grdwinAw sI[ (auN\ zYl isMG nUM iesy ieMdrw dy pu`qr rwjIv ny r`j ky zlIl kIqw sI)[ ies hmly ivc swQ inBwaux vwsqy ieMdrw gWDI nUM kuldIp brwV, rxjIq idAwl qy jsbIr rYxw vrgy ssqy pgVIDwrI Zdwr vI lB pey sn[

surjIq brnwlw ny cI& minstrI ^wiqr, ieMdrw dw 1984 dw drbwr swihb „qy hmlw jwiez Tihrwaux vwsqy, 1986 ivc ^ud drbwr swihb „qy hmlw kIqw[ ies mgroN jd qk auh irhw drjnW gurduAwirAW „qy puls Dwvw cldw irhw[ aus ny sYNkVy is`K nOjvwnW nUM nklI mukwbilAW ivc mrvwieAw[ aus ny hI hirAwxy nUM pMjwb dw pwxI dyx vwsqy sqluj jmnw nihr bxwauxI SurU kIqI sI[ aus ny pMjwb dy ihqW nwl vwr-vwr ZdwrI kIqI qy ingUxw ijhw cMfIgVH vI lY ky nw dy sikAw[ ^Yr kWgrs ny aus dI ies ZdwrI dw eInwm aus nuM 20 swl gvrnr bxw ky id`qw[

KwVkU jQybMdIAW dI bUJV lIfriSp dI mhW byvkU&wnw hrkq kwrn mwrc 1992 ivc byAMq isMG dI srkwr bx geI[ ies mgroN is`KW dy GrW ivc jMmy ky.pI. ig`l, AjIq sMDU, svrn Gotxw, kwhloN qy hor drjnW bu`cVW ny hzwrW is`KW dw vihSIAwxw kqlyAwm kIqw[ aunHW ny swibq kr id`qw ik zkrIAw, mIr mMnU, ihtlr dy zulmW nUM vI mwq pwieAw jw skdw hY[ aunHW ny zulm kr ky qvwrI^ ivc Awpxw nW „zwlmW dy zwlm‟ qy „zwilmy zmwnw‟ vjoN kwiem kr ilAw[ qvwrI^ ivc aunHW dy zulmW dw rIkwrf Swied koeI vI nhIN qoV skygw[

Dwrimk p`K qoN Kym isMG bydI Aqy kUikAW qoN mgroN is`KI nwl v`fI ZdwrI inrMkwrI Avqwr isMG inrMkwrI ny („Avqwr bwxI‟ rwhIN) kIqI sI[ aunHW nUM ieMdrw gWDI Aqy Awr.AYs.AYs. qy hor is`K duSmx AdwirAW dI pUrI pUrI srprsqI hwisl sI[ pr, aus dw pu`qr gurbcn isMG qW eynw hMkwirAw igAw sI ik 13 ApRYl 1978 dy idn aus ny AMimRqsr ivc guMfwgrdI dw jo Kyf KyifAw aus ny ies toly dI is`KW ivc Kyf hI ^qm kr id`qI[

Qrf eyjMsI Aqy Awr.AYs.AYs. dw Awps ivc gUhVw sbMD hY[ drAsl Qrf eyjMsI dy bhuq swry sInIAr A&sr Awr.AYs.AYs. dy kyfr ivcoN hn[ 1982 ivc Qrf eyjMsI ny is`KW ivc v`fw dw^lw SurU kr id`qw sI[ audoN ies eyjMsI dy kuJ kwrkuMn AkwlI srkl ivc Swiml ho gey sn[ ienHW ivcoN kuJ dw rwbqw bwbw jrnYl isMG iBMfrWvwilAW dy cyilAW nwl vI ho igAw[ ies dw nqIjw jUn 1984 dw drbwr swihb dy hmly dy rUp ivc swhmxy AwieAw[ iPr iehI Qrf eyjMsI 1984 qoM mgroN KwVkUA jQybMdIAW ivc vI jw vVI; ijs dy nqIjy vjoN kqlo gwrq dw dOr cilAw qy iesy eyjMsI ny KwVkUAW koloN 1992 dIAW coxW dw bweIkwt krvwieAw[ ies mgroN pMjwb ivc hzwrW bygunwh nOjvwnW dw Gwx hoieAw[

iPr &rvrI 1996 ivc iek pwsy qW Awr.AYs.AYs. ny bwdl nUM Awpxy Gr ivc lY AWdw qy dUjy pwsy iesy vkq hI ies AMsr ny pwl isMG puryvwl nUM vI AwpxI Kyf dw ih`sw bxw ilAw[ aus nUM „is`KW dw Awpxw kYlMfr‟ bxwaux dI Kyf Kyfx vwsqy iqAwr kIqw igAw[ aus ny ies dy prcwr vwsqy vK-vK is`K AdwirAW ivc bYTy cODrIAW dy ikrdwr nUM GoK ky aunHW ivcoN kmzor qy cwplUsI psMd lok cuxy Aqy aunHW rwhIN ies kYlMfr dy h`k ivc prcwr krvwieAw[ ieh vI prcwr krwieAw igAw ik ies kYlMfr nUM bxwaux ivc 20-40 swl lgy hn, jd ik puryvwl dw kYlMfr, Bwrq srkwr dy „swkw kYlMfr‟ dI, hU-b-hU nkl hY[ isr& sMgrWdW ivc 7 qy 8 idn dw &rk pw ky ies nUM “40 swl dI imhnq ivc iqAwr hoieAw” kYlMfr kih ky prcwirAw igAw (drAsl 40 imMt ivc bixAw sI)[ puryvwl ny qW ieh vI nw kIqw ik auh ies kYlMfr nUM „swkw‟ qy „ibkrmI‟ vWg cyqr dI bjwie ivswK qoN hI SurU kr dyNdw[ hwlWik ivswK nwl SurU krn nwl zrw-mwsw qbdIlI vI nhIN sI krnI pYxI, isr& ipRMitMg ivc iek mhInw A`gy-ip`Cy krnw pYxw sI[ ieh vI ies dy bwvjUd ik ies ny gurU nwnk swihb dw jnm ivswK dw prcwrnw SurU kIqw hoieAW sI (jo ienHW ny „&st eyprl &Ul‟ dy idn k`iFAw sI)[ Xwin ieh swizS sI ik ieh kYlMfr gurU nwnk jnm idn dy nW „qy jW Kwlsw prgt krn (ivswKI) idn nwl sbMDq kYlMfr vI nw bxy, Aqy „swkw‟ qy „ibkrmI‟ vWg hI cyqr qoN hI SurU hovy[

ieh vI ikhw igAw ik ieh is`KW dI vKrI pCwx bxwauNdw hY[ auh pCwx nw qW gurU nwnk swihb bxw sky, nw gurU gRMQ swihb nwl bxI, nw bwkI nON pwqSwhIAW kr ky bx skI sI qy nw hI gurU goibMd isMG v`loN kys-dwVHI-dsqwr lwzmI krn nwl bxI sI[ Xwin pwl isMG puryvwl nUM gurUAW qoN vI mhwn bxw id`qw igAw[

„Qrf eyjMsI‟ dw kmwl ieh hY ik auh dohW pwisAW „qy kMm krdI hY[ ijs g`l nUM kwiem krnw/prcwrnw hovy auh aus dy ihmwieqI Aqy ivroDI dovyN KVHy krdI hY[ dohW iDrW nUM ieh pqw nhIN huMdw ik auh „Qrf eyjMsI‟ dy eyjMfy „qy kMm kr rhy huMdy hn[ puryvwl dy kYlMfr „qy vI „Qrf eyjMsI‟ ny iehI kIqw[ iek pwsy qW ies dw ivroD krvwieAw qy iPr dUjy DVy qoN ies dI AMnHI ihmwieq vI krvweI[ ies nwl is`KW nUM nwly qW do moricAW ivc vMf id`qw igAw qy nwl hI aunHW nUM swry hor nukqy C`f ky ies bymwAnw morcy ivc Dk id`qw igAw[ ipCly qkrIbn 16 swl qoN „Qrf eyjMsI‟ ny is`KW nUM bwkI swry eyjMfy qoN qoV ky, is`KW dI swrI qwkq ies &zUl ijy inSwny vl lweI hoeI hY[ puryvwl dy nwl „Qrf eyjMsI‟ ny Awpxy keI srgrm kwrkuMn vI joV id`qy qy aus dw eynw prcwr kIqw igAw ik bysmJ, Gt bu`DI vwly bhuq swry imSnrI qy dUjy srgrm nOjvwn qy prmjIq isMG srnw grup qy sB qoN bwAd blvMq isMG nMggVH qy pMQpRIq isMG vrigAW nUM ies nwl joV ky ies nUM iek „morcw‟ bxw id`qw[ pr, mMn lE ik jy ieh kYlMfr lwgU ho vI jwvy qW ies dw is`KW nUM „kOfI‟ &wiedw vI nhIN hoxw; hW ies nwl pMMQ dI qwkq, smW qy eykqw nUM ziweAw zrUr kIqw igAw hY[ so, puryvwl ny Qrf eyjMsI dI mhwn syvw kIqI hY[

„Qrf eyjMsI‟ ny 1980 qoN mgroN iek hor bhuq Aihm AYkSn kIqw sI[ aus ny ivrsw isMG (goibMd sdn) id`lI nUM muhrw bxw ky ieh eyjMfw lwgU kIqw[ aus nUM ieMdrw gWDI Aqy Awr.AYs.AYs. dI vI pUrI srprsqI hwisl sI[ ivrsw isMG rwhIN ASlIlqw nwl BrpUr iek ikqwb, AKOqI dsm gRMQ, Cpvw ky ies dw prcwr krnw SurU kIqw igAw[ 2004 qoN mgroN, qy ^ws kr ky 2006 ivc, aus dy ies eyjMfy ivc rwStrI is`K sMgq (Bwjpw dw ih`sw), pMjwb dy bhuq swry swDW (^ws kr ky klyrW, rwVw, msqUAwxw, cOk mihqw, iphovw vZYrw), inhMg Drm isMG vrgy kuJ bysmJ inhMg toilAw qy AKMf kIrqnI j`Qw dy iek in`ky ijhy grup ny, pUrw-pUrw swQ id`qw[ aunHW ny ies gMd nwl BrI ikqwb nUM, gurU gRMQ swihb dy mukwbly ivc kwiem krn dI koiSS ivc, v`fw rol Adw kIqw[ aunHW nUM gurcrnjIq isMG lWbw, hrBjn isMG fyhrwdUn, fw joD isMG pitAwlw, qrdIp isMG ieMdOr, kMvrjIq isMG, kSmIr isMG mkYink (hux pMjwbI XUnIvristI pitAwlw), srbjoq isMG sv`dI AmrIkw vrgy tukVboc lB pey[ hrnwm isMG DuMmw ny ies is`K duSmx swizS dI aucycI srprsqI kIqI[ BwvyN, ies swizS dI sB qoN v`fI gupq qwkq Awr.AYs.AYs. Aqy „Qrf eyjMsI‟ sI, pr aunHW dI mwVI iksmq ik „spoksmYn‟ A^bwr SurU ho cukw sI qy „q`q gurmiq‟ dy ivdvwnW dw iek v`fw ih`sw ft ky mYdwn ivc Aw igAw ijs nwl is`KI „qy hoieAw ieh sB qoN v`fw hmlw kwmXwb nw ho sikAw[

2015 ivc hirMdr is`kw nUM guru nwnk swihb dI byAdbI krn vwlI i&lm „nwnk Swh PkIr‟ vwsqy jo ^u&IAw srprsqI iml rhI hY aus ivc Awr.AYs.AYs., Qrf eyjMsI Aqy bwdl dw nW sB qoN aupr hY; vrnw SRomxI kmytI, id`lI kmytI, mwn AkwlI dl, cOk mihqw fyrw, AKOqI tkswl, gurmiq tkswl, iBMfrW jQw (AKOqI dmdmI tkswl), AKMf kIrqnI jQw dy ivroD dy bwvjUd auh ies iPlm nUM clwaux vwsqy hrigz jurAq nw kr skdw[ hirMdr is`kw ny qW ipRQI cMd mIxw, kUikAW dy gurU fMm, inrmkwrIAW dI Avqwr bwxI Aqy srsw dy sOdw swD dy svWg rcwaux qoN ikqy vD iGxwauxI ZdwrI vwlI hrkq kIqI hY[ jy Aj is`KW ivc koeI iek A`D KwVkU vI ijaUNdw huMdw qW hux qk hirMdr is`ky dw ^wndwn hI ^qm ho cukw hoxw sI[

mhwn Zdwry-Awzm kOx?
pr, is`KW dy Gr ivc jMm ky is`KI nwl DRoh kmwaux vwilAW ivc sB qoN pihlw nW ienHW ivcoN iksy dw vI nhIN[ ieh mwx prkwS isMG bwdl nUM hwisl huMdw hY[ aus ny pMjwb dy ihqW nwl QW-QW „qy Aqy vwr-vwr, lgwqwr ZdwrI kIqI[ aus ny Awpxy swry isAwsI Aihd ivc Awpxw Gr zrUr BirAw pr pMjwb nUM hr pwisEN kMgwl kIqw[ auh pMjwb dI hI nhIN blik swry Bwrq dy cI& ivcoN sB qoN v`fw mw&IAw cI& minstr hY[ aus dw roznwmcw hI lu`t Ksut krnw hY[ pr, aus mUrK nUM ieh vI nhIN pqw ik aus dI dOlq kdy vI 10-20 hzwr kroV qoN vD nhIN ho skxI qy eynI dOlq qW Bwrq dy hzwrW hornW lokW kol vI hY[ drjnW minstr qy isAwsI AwgU qW aus qoN hzwrW guxw vD pYsy vwly hn, ijnHW dy l`KW l`KW kroV (Xwin keI keI Krb) rupY sivtzrlYNf dy bYNkW ivc jmHW hn; aunHW dy mukwbly ivc qW auh kIVw-mkOVw hI hY[ aus nUM pqw hY ik auh ies qoN vD kuJ nhIN kr skygw pr auh bdnwmI K`tx dw eynw SOk rKdw hY ik koeI vI vwrinMg aus nUM GtIAw p`Dr dI lu`t Ksut krn qoN rok nhIN skdI[ aus dy p`uqr dw qW „inqnym‟ hI lu`t Ksut hY[ aus ny pMjwb dIAW swrIAW mMgW qy pMjwb dIAW loVW nUM iC`ky tMg id`qw hY[ aus vwsqy pMjwb dI ieko-iek mMg aus dI injI iqjOrI Brnw hI hY, ijs vwsqy auh 24 GMty qqpr rihMdw hY[

pMjwb nwl ZdwrI qW iek pwsy rhI aus ny qW is`K Drm nUM ^qm krn ivc vI sB qoN v`fw rol Adw kIqw hY[ &rvrI 1996 ivc Awr.AYs.AYs. dw mYNbr bxn mgroN aus ny is`KI l&z nUM Awpxy roznwmcy, &ls&y, jIvn jwc ivcoN „bYn‟ kr id`qw hY[ is`KW dy ihq ivc kIqI jwx vwlI hr g`l nUM auh „pwp‟ grdwndw hY[ is`KW dy i^lw& kIqy jwx vwly hr AYykSn nUM auh Awpxw s`cw „Drm‟ smJdw hY Aqy „AkIdy vWg‟ aus „qy Aml krdw hY[ aus ny Akwl q^q, SRomxI gurduAwrw pRbMDk kmytI, SRomxI AkwlI dl, is`K stufYNts &YfrySn, Kwlsw kwlj qy skUl qy hr is`K Adwry nUM nwsq-Ao-nwbUd krn vwsqy eImwndwrI nwl AgvweI id`qI hY[ Awr.AYs.AYs., Bwjpw, iSv sYnw, bjrMg brgyf, inrMkwrIAW, kUikAW (nwmDwrIAW), sOdw swD dy srsw fyrw, rwDwsuAmIAW, klyrW-rwVw-msqUAwxw-shoVyvwlw-sIcyvwl vrgy swDW, nUrmihlIAW, ipAwrw BinAwrw qy hor is`K duSmx toilAW, fyirAW, jmwqW, AdwirAW dw auh muK „srprsq‟ hY[ is`KI dw nukswn krn vwlI clweI jwx vwlI hr lihr qy hr AYNtI-is`K kwrvweI nUM auuh „kmwl dI v&wdwrI nwl‟ inBwauNdw hY[ aus ny is`KW „qy zulm krn vwly sumyD sYxI nUM puls muKI bxwieAw qy iek hor zwlm iezhwr Awlm nUM Awpxy dl dw mIq pRDwn bxw ky is`KW „qy zulm krn dI auhI lihr clw id`qI jo byAMq isMG ny clweI sI[ aus ny drjnW is`KW „qy JUTy muk`dmy bxw ky aunHW nUM jylHW ivc sui`tAw[ aus ny hr pMQk mMg nUM burI qrHW kucilAw[ aus ny piqq puxw, zwq pwq dw kohV &Ylwaux ivc iek pwsy Aqy ies dy nwl hI gurduAwirAW nUM Dwrimk kl`bW qy mw&IAw qy jgIrdwrI A`fy bxwaux ivc, v`fw rol Adw kIqw hY[ aus ny fr`g qy Srwb nUM auqswihq kr ky is`KW qy pMjwbIAW ivcoN bhwdrI, dlyrI, ihMmq, ie^lwk, sMjIdgI qy eImwndwrI nUM ^qm krn ivc ihmwlweI rol Adw kIqw hY[

so, is`K qvwrI^ dy swry ZdwrW dIAW ZdwrIAW dw r`s k`F ky jy mhW Zdwr bxwauxw hovy qW vI auh bwdl qoN Cotw Zdwr bxygw[ ies kr ky bwdl dw nW is`K qvwrI^ ivc sdw vwsqy iek nMbr „qy rhygw[ auh XkInn ZdwrI dy v`fy snmwn, AYvwrf qy eInwm dw h`kdwr hY[ jwpdw hY ik qvwrI^ ivc aus nUM kdy vI koeI is`K mwq nhIN pw skygw[ —

(fw. hrijMdr isG idlgIr)