Somnath Temple
ਸੋਮਨਾਥ
ਗੁਜਰਾਤ ਸੂਬੇ ਵਿਚ (ਪੁਰਾਣੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ) ਵੇਰਾਵਲ/ਪ੍ਰਭਾਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ, ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਨਗਰ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਸ਼ਿਵਲਿੰਗ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਹਿਮੂਦ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਰਾਜਾ ਭੀਮ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੌਰਾਨ, 1024 (1026) ਵਿਚ, ਯਾਰ੍ਹਵੇਂ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ, ਢਾਹ ਕੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਸਤ ਵਾਰ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਢਾਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੋਮਨਾਥ ਦਾ ਮੰਦਰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਮੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਸੰਨ 649 ਵਿਚ ਵੱਲਭੀ ਦੇ ਯਾਦਵ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਇਕ ਰਿਵਾਇਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਇਸ ਨੂੰ 725 ਵਿਚ ਅਲ ਜੁਨੈਦ ਦੇ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਲੁਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਉਦੋਂ ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ਢਾਹਿਆ ਵੀ ਗਿਆ ਸੀ (ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ)। ਸੰਨ 815 ਵਿਚ ਗੁਰਜਾਰ-ਪ੍ਰਤੀਹਾਰ ਰਾਜੇ ਨਾਗਭਰਤ ਦੂਜਾ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਬਣਵਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਕ ਹੋਰ ਰਿਵਾਇਤ ਮੁਤਾਬਿਕ 997 ਵਿਚ ਚਾਲੂਕਿਆ (ਸੋਲੰਕੀ) ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਈ ਸੀ; ਪਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੂਲਰਾਜ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਾਇਆ ਬਲਕਿ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਜਾਇਆ ਸੀ। ਜਦ ਮਹਿਮੂਦ ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਤੇ ਢਾਹਿਆ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਸੌ ਮਣ ਸੋਨੇ ਦੀ ਜੰਜ਼ੀਰ ਲਟਕਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਪੂਜਾ ਦੀਆਂ ਘੰਟੀਆਂ ਵਜਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿਚ ਵਿਚ ਰਤਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਸ਼ਿਵ ਦੀ ਪੰਦਰਾਂ ਫੁੱਟ ਉੱਚੀ ਸੋਨੇ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸ਼ਿਵਲਿੰਗ ਵੀ ਸੀ। ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੇ 56 ਥੰਮ੍ਹਲੇ ਸਨ ਤੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਪੁਜਾਰੀ ਪੂਜਾ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਗ਼ਜ਼ਨਵੀ ਨੇ 2 ਹਜ਼ਾਰ ਪੁਜਾਰੀ ਅਤੇ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਯਾਤਰੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਿਵ ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸਾਰੇ ਰਤਨ, ਜਵਾਹਰਾਤ, ਹੀਰੇ ਅਤੇ ਸੋਨਾ ਲੁੱਟ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਗ਼ਜ਼ਨੀ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਯਗਨੀਕ ਤੇ ਸ਼ੇਠ (ਸ਼ੇਪਿੰਗ ਆਫ਼ ਮਾਡਰਨ ਗੁਜਰਾਤ) ਅਤੇ ਰੋਮੀਲਾ ਥਾਪਰ (ਸੋਮਨਾਥ: ਦ ਮੈਨੀ ਵੌਇਸਿਜ਼ ਆਫ਼ ਏ ਹਿਸਟਰੀ) ਮੁਤਾਬਿਕ ਮਹਿਮੂਦ ਇੱਥੋਂ ਉਦੋਂ ਦੇ ਦੋ ਕਰੋੜ ਦੀਨਾਰ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੀ ਦੌਲਤ ਲੁੱਟ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਇਸ ਦੀ ਨਵੀਨ ਬਣੀ ਇਮਾਰਤ ਨੂੰ 1299 ਵਿਚ ਵਘੇਲਾ ਰਾਜੇ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ, ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਲਜੀ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਨੇ, ਉਲਗ਼ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਲੁੱਟਿਆ ਤੇ ਤਬਾਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। 1395 ਵਿਚ ਜ਼ਫ਼ਰ ਖ਼ਾਨ, 1451 ਵਿਚ ਮਹਿਮੂਦ ਬੇਗਦਾ, 1546 ਵਿਚ ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ ਨੇ, 1665 ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਲੁੱਟਿਆ ਅਤੇ ਢਾਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।ਇਸ ਮੰਦਰ ਦੀ ਹੁਣ ਵਾਲੀ ਇਮਾਰਤ 1951 ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਹੋਈ ਸੀ.
ਸੋਮਨਾਥ ਦੇ ਖੰਡਰ 1869 ਵਿਚ
ਸੋਮਨਾਥ ਮੰਦਰ 2013 ਵਿਚ ਦੂਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
ਸੋਮਨਾਥ ਮੰਦਰ ਅਜ-ਕਲ੍ਹ ਦਾ ਨੇੜੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼
(ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ)