Sis Ganj (Delhi, Ambala, Anandpur)
ਸੀਸ ਗੰਜ
ਜਿਹੜੀ ਥਾਂ (ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ) ਸੀਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਹੈ: ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਕੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੀਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਆਦਿ। ਸੀਸ ਗੰਜ ਨਾਂ ਹੇਠ ਚਾਰ (ਤਿੰਨ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ) ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ: 1. ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ 11 ਨਵੰਬਰ 1675 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸੇ ਹੀ ਦਿਨ ਭਾਈ ਦਿਆਲ ਦਾਸ, ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਤੇ ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਫੁਹਾਰੇ ਕੋਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਾਰਚ 1716 ਵਿਚ ਇਸੇ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੇ 700 ਤੋਂ ਵਧ ਸਾਥੀ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਹ ਥਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਵੀ ਸੀ। 1783 ਵਿਚ ਜਦ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ, ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਆ, ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੇ ਨੀਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਲਹਿਰਾਇਆ ਤਾਂ ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਬਘੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਇਹ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਬਣਾਇਆ। ਇਸ ਮਕਸਦ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਜਗਹ ਦੇ ਨਾਲ ਦੀ ਇਕ ਆਮ ਮਸੀਤ ਵੀ ਢਾਹੁਣੀ ਪਈ। ਕੁਝ ਸਾਲ ਮਗਰੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਜਮਾਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਢਾਹ ਕੇ ਮਸੀਤ ਬਣਾ ਲਈ। 1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਸਮੇਂ ਜੀਂਦ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਮਦਦ ਤੋਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰਾਜਾ ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਹ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹ ਕੇ ਦੋਬਾਰਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਮੁਖ਼ਾਲਫ਼ਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਇਹ ਕੇਸ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਇਹ ਕੇਸ ਬਰਤਾਨਵੀ ਪ੍ਰਿਵੀ ਕੌਂਸਲ ਤਕ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। 1930 ਵਿਚ ਇਕ ਸਿਆਸੀ ਗੜਬੜ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਨਾਲ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਤੋਂ ਇਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। 12 ਜੂਨ 1960 ਦੇ ਦਿਨ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਕੱਢੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜਲੂਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਸਤੇ ਏਥੇ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਵਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕੀਤਾ, ਕਈ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਵੀ ਹੋਏ। ਇਸ ਜਗਹ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲਗਾ ਰਿਹਾ। ਫਿਰ 5 ਨਵੰਬਰ 1978 ਦੇ ਦਿਨ ਜਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਕਲੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ ਤਾਂ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ 4 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਤੇ ਦਰਜਨਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਫ਼ਿਰਕੂ ਪ੍ਰਾਈਮ ਮਨਿਸਟਰ ਮੋਰਾਰਜੀ ਡੇਸਾਈ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ (ਸੀਸ ਗੰਜ, ਰਕਾਬ ਗੰਜ ਤੇ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ) ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਤੀਜੇ ਦਿਨ ਜਦ ਅਕਾਲੀ ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਨੇ ਕਰਫ਼ਿਊ ਤੋੜਨ ਅਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਦੇਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਇਹ ਕਰਫ਼ਿਊ ਹਟਾਇਆ ਗਿਆ। ਮੌਜੂਦਾ ਇਮਾਰਤ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ 1930 ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1971 ਵਿਚ ਜਥੇਦਾਰ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ 16 ਲੱਖ 25 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪੈ ਕੀਮਤਾ ਦੇ ਕੇ ਨਾਲ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਾਲੀ ਬਾਕੀ ਇਮਾਰਤ ਵੀ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈ (ਜਿਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੁਣ ਲੰਗਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ)। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਮੁਖ ਹਾਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਭੋਰਾ ਸਾਹਿਬ ਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀਸ ਧੜ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ 2. ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ (ਹੁਣ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ) ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ।ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਕੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀਸ ਭਾਈ ਜੈਤਾ (ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ) ਭਾਈ ਊਦਾ ਤੇ ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 16 ਨਵੰਬਰ 1675 ਦੇ ਦਿਨ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਪੁੱਜੇ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਸੀਸ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਇਸ ਥਾਂ ’ਤੇ 17 ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਦਿਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ 3. ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਲਿਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ, ਅੰਬਾਲਾ ਵਿਚ ਪੜਾਅ ਕੀਤਾ ਸੀ; ਉਸ ਜਗਹ ’ਤੇ ਵੀ ਸੀਸ ਗੰਜ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ 4. ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਜਿਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁੱਰਾਨੀ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦਾ ਮੀਨਾਰ ਉਸਾਰਿਆ ਸੀ, ਉਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸੀਸ ਗੰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ.
ਸੀਸ ਗੰਜ ਦਿੱਲੀ
ਸੀਸ ਗੰਜ ਅੰਬਾਲਾ
ਸੀਸ ਗੰਜ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ
(ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ)