ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ। ਉਹ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇ। ਅਨੰਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ, ਯਾਦਗਾਰਾਂ, ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਆਦਿ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਇਹ ਹਨ: ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ: (ੳ). ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ: 1. ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਲ ਅਨੇਕ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਦਾ (ਜੋ 11 ਨਵੰਬਰ 1757 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸੀ) ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਗਰੋਂ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ 2. ਅਕਾਲ ਬੁੰਗਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਲੀਲ੍ਹ ਅਤੇ 30 ਸਾਥੀ ਸਿੱਖਾਂ (ਜੋ 1 ਦਸੰਬਰ 1764 ਦੇ ਦਿਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸੀ) ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ 3. ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਰਾਮਸਰ ਦੇ ਕੋਲ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ 4. ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਦਾ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਬਾਬਾ ਬਸੰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਬਾਬਾ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਦਾ (ਜੋ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ) 5. ਰਾਮਗੜ੍ਹੀਆ ਕਟੜਾ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ 6. ਜਮਾਂਦਾਰ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਕੋਲ, ਖੋਸਲਾ ਖਤਰੀਆਂ ਦੀ ਗਲੀ ਵਿਚ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ (13 ਅਪ੍ਰੈਲ 1634) ਵਿਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈ ਸਿੰਘਾ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ 7. ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਤਰਨਤਾਰਨ ਰੋਡ ’ਤੇ ਬਾਬਾ ਨੌਧ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ 11 ਨਵੰਬਰ 1757 ਦੇ ਦਿਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਨ. (ਅ) ਨੂਰਦੀਨ ਪਿੰਡ ਵਿਚ: (ਗੋਇੰਦਵਾਲ-ਤਰਤਨਾਰਨ ਸੜਕ ’ਤੇ) ਬਾਬਾ ਬੋਤਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਗਰਜਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ. (ੲ) ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ: 1. ਤਾਰਾਗੜ੍ਹ (29 ਅਗਸਤ 1700) 2. ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ (30 ਅਗਸਤ 1700) 3. ਅਗੰਮਗੜ੍ਹ (31 ਅਗਸਤ 1700) 4. ਲੋਹਗੜ੍ਹ (ਪਹਿਲੀ ਸਤੰਬਰ 1700) ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ (ਜੋ ਹੁਣ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ). (ਸ) ਨਿਰਮੋਹਗੜ੍ਹ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ (8 ਤੋਂ 13 ਅਕਤੂਬਰ 1700 ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ). (ਹ) ਸ਼ਾਹੀ ਟਿੱਬੀ ’ਤੇ (ਨੇੜੇ ਕੀਰਤਪੁਰ) ਭਾਈ ਉਦੈ ਸਿੰਘ ਤੇ 50 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ (ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ 6 ਦਸੰਬਰ 1705). (ਕ) ਝੱਖੀਆਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ (ਨੇੜੇ ਕੀਰਤਪੁਰ) ਭਾਈ ਜੀਵਨ ਸਿੰਘ ਰੰਗਰੇਟਾ, ਬੀਬੀ ਭਿੱਖਾਂ ਤੇ 100 ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ (ਜੋ ਅਜੇ ਤਕ ਬਣਾਇਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ) (ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ 6 ਦਸੰਬਰ 1705). (ਖ) ਮਲਕਪੁਰ ਵਿਚ (ਕੀਰਤਪੁਰ-ਰੋਪੜ ਰੋਡ ’ਤੇ ਭਾਈ ਬਚਿਤਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ 50 ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ (ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ 6 ਦਸੰਬਰ 1705). (ਗ) ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪਿਆਰਿਆਂ, ਦੋ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਤੇ 40 ਮੁਕਤਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ. (ਘ) ਮੁਕਤਸਰ ਵਿਚ: ਖਿਦਰਾਣੇ ਦੀ ਢਾਬ ’ਤੇ 29 ਦਸੰਬਰ 1705 ਦੇ 40 ਮੁਕਤਿਆਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ. (ਙ) ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਵਿਚ: 12 ਮਈ 1710 ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦਗੰਜ. (ਚ) ਸਰਹੰਦ ਵਿਚ: 1. ਭਾਈ ਸੁੱਖਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ, ਪੁਰਾਣੇ ਪੁਲ ਦੇ ਕੋਲ 2. ਕਈ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸ਼ਾਹਬੂ ਅਲੀ ਦੇ ਮਕਬਰੇ ਕੋਲ (ਨਵੰਬਰ 1710 ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ). (ਛ) ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ: 1. ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ 2. ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ 3. ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਜਗਹ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਅਜੇ ਤਕ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਢਹਿ ਚੁਕੇ ਹਨ ਜਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁਕੇ ਹਨ. ਹੋਰ ਵੇਖੋ: ਸ਼ਹੀਦ ਅਸਥਾਨ.
(ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ)