ਸੰਗਰਾਮ ਸ਼ਾਹ (ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਂ ਸੰਗੋਸ਼ਾਹ) ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਟੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਧੂ ਖੋਸਲਾ-ਖੱਤਰੀ ਦਾ ਬੇਟਾ ਤੇ ਭਾਈ ਧਰਮਾ ਦਾ ਪੋਤਾ ਸੀ।ਉਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਭੂਆ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ।ਉਹ ਮੱਲ੍ਹਾ ਪਿੰਡ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ) ਦਾ ਵਾਸੀ ਸੀ।
ਸੰਗਰਾਮ ਬੜਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਸੂਰਬੀਰ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਬਣਾਈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਉਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਚੱਕ ਨਾਨਕੀ ਵਿਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1685 ਵਿਚ ਪਾਉਂਟਾ ਵਸਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। 18 ਸਤੰਬਰ 1688 ਦੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਗੜ੍ਹਵਾਲ ਦੇ ਰਾਜਾ ਫਤੇਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ‟ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ, ਭੰਗਾਣੀ ਵਿਚ ਬੜੀ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। ਸੰਗੋਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਦਿਲੋ-ਜਾਨ ਤੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੇ ਖ਼ੂਬ ਆਹੂ ਲਾਹੇ। ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਈ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿਚ ਬੜੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ ਨਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ (ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨਹੀਂ ਹਨ) ਵਿਚ ਸੰਗਰਾਮ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ „ਸੰਗੋ ਸ਼ਾਹ‟, „ਸ਼ਾਹ ਸੰਗ੍ਰਾਹ‟ ਅਤੇ „ਸ਼ਾਹ ਸੰਗਰਾਮ‟ ਆਖ ਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:ਤਹਾ ਸਾਹ ਸ੍ਰੀ ਸਾਹ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਕੋਪੇ। ਪੰਚੋ ਬੀਰ ਬੰਕੇ ਪ੍ਰਿਥੀ ਪਾਇ ਰੋਪੇ। ਹਠੀ ਜੀਤ ਮੱਲੰ ਸੁ ਗਾਜੀ ਗੁਲਾਬੰ। ਰਣੰ ਦੇਖੀਐ ਰੰਗ ਰੂਪੰ ਸਹਾਬੰ॥4॥ ਤਹਾ ਸ਼ਾਹ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਕੀਨੇ ਅਖਾਰੇ।ਘਨੇ ਖੇਤੂ ਮੋ ਖਾਨ ਖੂਨੀ ਲਤਾਰੇ। ਨ੍ਰਿਪੰ ਗੋਪਾਲਯੰ ਖਰੋ ਖੇਤ ਗਾਜੈ। ਮ੍ਰਿਗ ਝੁੰਡ ਮਧਿਯੰ ਮਨੋ ਸਿੰਘ ਗਾਜੈ॥11॥ ਤਹਾ ਖਾਨ ਨੈਜਬਤੋ ਆਨ ਕੈ ਕੈ।ਹਨਿਓ ਸਾਹ ਸੰਗ੍ਰਾਮ ਕੌ ਸ਼ਸਤਰ ਲੈ ਕੈ। ਕਿਤੈ ਖਾਨ ਬਾਨੀਨ ਹੂੰ ਅਸਤ ਝਾਰੇ।ਤਹੀ ਸਾਹ ਸੰਗ੍ਰਾਹ ਸੁਰਗੰ ਸਿਧਾਰੇ॥22॥
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਗੋਸ਼ਾਹ ਸ਼ਹੀਦੀ ਜਾਮ ਪੀ ਗਿਆ। “ਭੱਟ ਵਹੀ ਮੁਲਤਾਨੀ ਸਿੰਧੀ” ਵਿਚ ਸੰਗੋਸ਼ਾਹ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇੰਞ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:
“ਉਦੀਆ ਬੇਟਾ ਖੇਮੇ ਚੰਦਨੀਏ ਕਾ….ਰਮਾਨਾਂ, ਗੁਰੂ ਕੀ ਬੂਆ ਕੇ ਬੇਟੇ ਸੰਗੋਸ਼ਾਹ, ਜੀਤ ਮੱਲ ਬੇਟੇ ਸਾਧੂ ਕੇ, ਪੋਤੇ ਧਰਮੇ ਖੋਸਲੇ ਖਤਰੀ ਕੇ ਗੈਲ ਰਨ ਭੂਮੀ ਮੇਂ ਆਏ। ਸਾਲ ਸਤਰਾਂ ਸੈ ਪੈਂਤਾਲੀਸ ਅਸੁਜ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟੇ ਅਠਾਰਾਂ ਭੰਗਾਨੀ ਕੇ ਮਲ੍ਹਾਨ ਜਮਨਾਂ ਗਿਰੀ ਕੇ ਮਧਿਆਨ ਰਾਜ ਨਾਹਨ ਏਕ ਘਰੀ ਦਿਹੁੰ ਖਲੇ ਜੂਝੰਤੇ ਸੂਰਿਓਂ ਗੈਲ ਸਾਮ੍ਹੇਂ ਮਾਥੇ ਜੂਝ ਕਰ ਮਰੇ।
(ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ)