Saragarhi
ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ
ਕੋਹਾਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦਾ ਇਕ ਸਰਹੱਦੀ ਪਿੰਡ (ਕੋਹਾਟ ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 70 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ, ਜੋ ਕਿਲ੍ਹਾ ਗੁਲਿਸਤਾਂ ਅਤੇ ਲਾਕਹਾਰਟ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ) ਦੀ ਚੌਕੀ ’ਤੇ, 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਦੇ ਦਿਨ, ਪਖ਼ਤੂਨ ਓਰਕਜ਼ਈ ਤੇ ਅਫ਼ਰੀਦੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਦਸ ਤੋਂ ਚੌਦਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਚੌਕੀ ਵਿਚ ਤਾਈਨਾਤ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਨਲ ਹਾਊਟਨ (ਜੋ ਨੇੜੇ ਦੇ ਲਾੱਕਹਾਰਟ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਬੈਠਾ ਸੀ) ਨੂੰ ਹਾਲਾਤ ਦਸ ਕੇ ਹੋਰ ਫ਼ੌਜ ਭੇਜਣ ਵਾਸਤੇ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਇਕ ਦਮ ਫ਼ੌਜ ਭੇਜਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥਾ ਦੱਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਚੌਕੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ 21 ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀ ਸਨ (ਉਦੋਂ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਰੈਜਮੰਟ ਦੇ, ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਰਜਮੈਂਟ ਦੀ ਚੌਥੀ ਬਟਾਲੀਅਨ)। ਹਵਾਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਪਠਾਣ ਮਾਰ ਕੇ ਜਾਨ ਵਾਰੀ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ 180 ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਜਾਣਾ ਮੰਨਿਆ ਪਰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਉਥੇ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 600 ਪਠਾਣਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਈਆਂ ਵੇਖੀਆਂ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਫ਼ੌਜ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਠਾਣ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਕੁਲ 4800 ਪਠਾਣ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੀ ਰਾਣੀ ਵੱਲੋਂ ‘ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ’ ਦਾ ਐਵਾਰਡ (ਹੁਣ ਇਸ ਐਵਾਰਡ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਕਰਾਸ’ ਹੈ) ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਇਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਤਖ਼ਤੀ ਲਾਈ ਗਈ। ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜਵਾਨ ਫ਼ੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਨ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਫ਼ੀਰੋਜ਼ਪੁਰ ਛਾਵਣੀ ਵਿਚ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਇਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ (ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ)। ਸਿੱਖ ਰੈਜਮੰਟ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ 12 ਸਤੰਬਰ ਦਾ ਦਿਨ ‘ਰੈਜਮੈਂਟਲ ਬੈਟਲ ਆੱਨਰਜ਼ ਡੇਅ’ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ.
(ਤਸਵੀਰ: ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ, ਫ਼ੀਰੋਜ਼ਪੁਰ):
(ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ)