ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 64, ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ 13, ਮੋਰਿੰਡਾ ਤੋਂ 11 ਤੇ ਸਮਰਾਲਾ ਤੋਂ 20 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ) ਹੜੱਪਾ ਕਾਲ (1700 ਤੋਂ 1300 ਪੁਰਾਣਾ ਕਾਲ) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 600 (ਮੌਜੂਦਾ ਕਾਲ) ਦੇ ਵੇਲਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਿੰਡ, ਜੋ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੇਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਥੇਹ (ਟਿੱਬਾ) ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਪਿੰਡ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਿੰਡ ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਵੇਲੇ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਇਹ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ। ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਸਭਾ ਇਸ ਜਗਹ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦਾ ਨਾਂ ਸੰਘ (ਸਭਾ) ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਘੋਲ ਬਣਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਿਚੋਂ ਬੁੱਧ ਸਤੂਪ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ 117 ਸਲੈਬ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਖੁਦਾਈ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਮਿਲੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਥੇਹ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਕੁਝ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਏਥੇ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿਚ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੀ ਇਕ ਉਦਾਸੀ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਆਏ ਸਨ। ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਥੇ ਰੁਕੇ ਸਨ, ਪਰ ਦੋਹਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ.
(ਤਵਸੀਰ: ਸੰਘੋਲ ਵਿਚ ਬੁੱਧ ਸਤੂਪ ਦਟ ਥੇਹ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ)
(ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ)