ਇਹ ਅਖਾੜਾ (ਡੇਰਾ) ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾਲ ਹੈ। ਜਦ 1765 ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਜੱਥਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੁੰਗੇ ਤੇ ਡੇਰੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਬਣਾ ਲਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ 1786 ਵਿਚ ਭਾਈ ਫੇਰੂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਗੇਟ ’ਤੇ ਇਕ ਸੰਗਲ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਆਵਾਰਾ ਡੰਗਰ ਅੰਦਰ ਨਾ ਆ ਵੜਣ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਸੰਗਲ ਵਾਲਾ ਅਖਾੜਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲ ਤਾਂ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਮਗਰੋਂ ਇਸ ਦੇ ਉਦਾਸੀ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅੱਯਾਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਹਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਜੀ ਮਲਕੀਅਤ ਬਣਾ ਲਿਆ। 1920 ਵਿਚ ਜਦ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਚੱਲੀ ਤਾਂ ਮਹੰਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰ ਕੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲੈਣ ਵਾਸਤੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਮੀਟਿੰਗ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ, 12 ਨਵੰਬਰ 1920 ਦੇ ਦਿਨ ਇਸ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿਚ 53 ਮਹੰਤ ਤੇ ਕੂਕੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਵੱਡੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਅਖ਼ਬਾਰ (ਸੰਤ ਸੇਵਕ) ਕੱਢਣ ਵਾਸਤੇ 60000 ਰੁਪੈ ਵੀ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ.
(ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ)